قلعه رودخان

قلعه عظیم رودخان یکی از باشکوه ترین بناهای تاریخی گیلان زمین است، این دژ بر فراز کوهی در 25 کیلومتری جنوب غرب شهر فومن، در محدوده دهستان گوراب پس، از توابع بخش مرکزی شهرستان فومن قرار دارد.

با این که قلعه رودخان، مدتها تحت سلطنت و مرکز حکمرانی کام گیلانی بیه پس بوده، در متون تاریخی و جغرافیایی گیلان تا قبل از قرن دهم هجری نامی از این قلعه به میان نیامده است. تنها عبدالفتاح فومنی در کتاب تاریخ گیلان یکبار از قلعه رودخان یاد می‌کند و می‌نویسد: امیره شاهرخ و کامیاب، پسران امیره سالار و بنی اعمام حسین خان بودند که به دستور حسن خان کهدمی در قلعه رودخان کشته شدند.

سلاطین اسحاقوند که از سال 550 تا 1002 ه-ق بر قسمت اعظم این مناطق حکمرانی داشته و نسبت خود را به اشکانیان می‌رساندند، از این قلعه با توجه به موقعیت دفاعی ممتاز و سوق الجیشی آن، به عنوان مقر فرمانروایی خود استفاده کرده و بدفعات در تجدید بنا و مرمت آن همت گماشته‌اند، به طوری که این قلعه در فاصله سال های 918تا 921 ه - ق به دستور سلطان حسام الدین امیر دباج بن امیر علاء الدین اسحاقی مرمت گردیده و از آن زمان به بعد، به نام "قلعه حسامی" نیز معروف شده است.هدایت خان حاکم فومن، در سال 1175 ه- ق در زمان قیامش علیه کریم خان زند به تعمیر قلعه رودخان پرداخت و با تجهیز آن به توپ های جنگی، آن را برای دفاع از خود آماده نمود.  دکتر منوچهر ستوده در جلد یک کتاب "از آستارا تا استرآباد" قلعه رودخان را سومین بنا از بناهای عجیب هفتگانه گیلان معرفی کرده و می گوید:

«من تاکنون دژی به عظمت و استحکام قلعه رودخان ندیده ام. تنها دژی که می تواند برابر همان قلعه باشد، قلعه اصطخر فارس است. دژهای خراسان و الموت رودبار و طارم زنجان در مقابل این دژ، بسیار کوچک و ناچیزند و شاید مساحت 10 یا 12 دژ، مساوی اراضی قلعه رودخان باشد».

صرف نظر از اندک منابع مکتوب موجود در این زمینه، با توجه به سالیابی انجام شده توسط پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی، تاریخی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور با روش ترمولومیناس، قدمت این قلعه به دوره سلجوقی بر می گردد. البته تمامی این قلعه بزرگ در یک زمان ساخته نشده است بلکه در دوره های بعدی مرمت و بازسازی هایی روی آن، صورت گرفته است.

قلعه‌رودخان با مساحتی حدود 2/2 هکتار سراسر کوه را به وسیله برج و بارو و دیواری به طول یک هزار و 550 متر که از پستی و بلندی‌های کوه و عوارض طبیعی تبعیت کرده است، احاطه می‌کند. این بنا به وسیله سنگ و آجر ساخته شده و در پی‌سازی و دیواره‌های خارجی و بخشی از ارتفاع برج‌ها از سنگ‌لاشه یا تراش خورده برای ساخت برج‌ها و باروها، پوشش سقف‌ها و کف‌ها عمداً از آجر استفاده شده است. ملات بکار رفته در بنا نیز گچ و ترکیب آهک و خاکستر با خاک است. ارتفاع دیوارها متفاوت بوده و از سه تا 10 متر متغیر است و در نقاط نفوذپذیر قلعه دیوارها و باروها قطور و ارتفاع بیشتری دارند. انتخاب مکان مناسب، بهره‌گیری از مصالح مقاوم، استفاده از اشکال هندسی متنوع عظمت ویژه‌ای به این مجموعه داده است. فرم کلی قلعه نامنظم بوده و از دو بخش شرقی و غربی تشکیل شده است. این دژ شامل دروازه، ورودی چشمه، حوض، آب‌انبار، سردخانه، حمام، شاه‌نشین و تعدادی واحد مسکونی است که به وسیله برج و باروهایی محصور شده‌اند.

قلعه کلاً دارای دو ارگ و شانزده قراول خانه است؛ ارگ یا شاه قلعه در دو طبقه و از آجر ساخته شده، قراول خانه ها، به صورت دو طبقه با نورگیرها و روزنه های متعدد مسلط بر محیط اطراف است. در ورودی یا دروازه قلعه، شمالی است و در دو طرف آن دو برج توپر بسیار عظیم ساخته شده است که در گذشته بر بالای آن کتیبه ای نصب شده بود، این کتیبه در حال حاضر در موزه رشت نگهداری می شود.

مساحت بخش شرقی کمتر از بخش غربی است، بناهای موجود در آن بیشتر جنبه نظامی داشته و شامل دروازه ورودی جداگانه با دو برج بزرگ، زندان، تعدادی واحد مسکونی و در اضطراری (دزد در) است.

در دیوار شمالی و جنوبی قلعه و در فواصل نامنظم، برج هایی است که بالای آنها اطاق های هشت ضلعی، از آجر ساخته شده (دیوارهای قلعه، شصت و پنج برج نگهبانی دارد) و در دیوارها، منافذ و ترکش هایی برای دیده بانی و برای ریختن مواد مذاب و تیر اندازی، تعبیه شده است. از وجوه جالب توجه در معماری قلعه رودخان، کاربرد طاق های جناغی و انواع مختلف آن و نیز طرح های آجر کاری و سنگ چینی است که نشان از دقت نظر سازندگان آن دارد.

قلعه رودخان به دلیل اهمیت و اعتبار تاریخی، معماری، هنری، استراتژیکی، نظامی و وسعت قابل توجه، در تاریخ 30/5/1354 به شماره 1549/3 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.