عملیات فتح و آزادی انزلی
پس از انقلاب اکتبر روسیه در سال 1917، درگیری های خونینی در داخل کشور این کشور به راه افتاد. سرزمین های پهناور امپراتوری روسیه از دریای بالتیک تا اقیانوس آرام و از دریای شمال تا کویرهای آسیای میانه به میدان نبرد تبدیل شده بود. در سال 1920 میلادی، "ارتش سرخ" به رهبری "ولادیمیر لنین" توانست بر رقیب خود یعنی "ارتش سفید" غلبه کرده و پیروز شود. در جنوب روسیه، نظامیان ارتش سفید را به سرزمین های شمالی حاشیه دریای خزر ایران تبعید کردند. بدین ترتیب ارتش سفید در بندر انزلی ایران پایگاه خود را بنا کرد. دشمنان انقلاب سرخ یا همان ارتش سفید موفق شدند تا 29 فروند از انواع کشتی های نظامی و ترابری را با تجهیزات و تسلیحات کامل نظامی با خود به ایران بیاورند. بدین ترتیب با تکیه بر این تسلیحات قدرتمند، ارتش سفید تصمیم به گرفتن انتقام از ارتش سرخ می کند. در همین راستا، رهبر ارتش سرخ نقشه ای می کشد تا در یک حمله به انزلی، تمامی کشتی ها و تسلیحات نظامی ارتش سفید را پس گرفته و به روسیه بازگرداند.
در آن زمان ایران توسط انگلیسی ها تصرف شده بود. انگلیس به شدت از ارتش سفید حمایت می کرد و قصد داشت تا از این طریق، ارتش سرخ و مسکو را به زانو دربیاورد. در شهر انزلی نزدیک به 2 هزار پادگان نظامی ارتش انگلیس قرار داشت. جالب اینجاست که میان روسیه و انگلیس به طور رسمی صلح برقرار بود ولی در اصل بریتانیا یک جنگ خاموش بر علیه ارتش سرخ به راه انداخته بود. با این تفاسیر، ارتش سرخ تصمیم می گیرد تا برای حفظ روابط دیپلماتیک خود با انگلیس، عملیات فتح انزلی را به تاخیر بیاندازد و نقشه ای برنامه ای ریزی کند. بر اساس داده ها و مدارک رسمی، سرانجام تصمیم جسورانه ی فتح و آزادی انزلی توسط فرمانده ی نیروی دریای روسیه در دریای خزر "فیودر راسکولنیکوف" گرفته شد. ولی در حقیقت این یک نقشه عملیات از پیش برنامه ریزی شده بود که حتی از سوی مسکو نیز تائید شده بود.
آزادی انزلی
در روز 18 ماه می 1920 میلادی، ارسکادران نیروی دریایی روسیه در دریای خزر، با دو هزار نظامی در عرشه ی کشتی به طرف بندر انزلی به راه افتاد. انگلیس از این حرکت به شدت قافلگیر شد. فرمانده ی اسکادران دریایی روسیه در پیام رادیویی اعلام می کند:
"این یک اولتیماتوم است. ارتش انگلیس باید هرچه سریعتر بندر انزلی را ترک نماید و اموال روسیه را بازگرداند."
او در پاسخ به این سوال که شما از چه کسی دستور گرفته اید، می گوید:
"دولت شوروی هیچ مسئولیتی در قبال من نمی پذیرد. من به تصمیم خودم به اینجا آمده ام."
انگلیسی ها اولتیماتوم را نادیده گرفتتد و توجهی به آن نکردند. سپس نظامیان دریایی از کشتی خارج شده و مستقر شدند. تلاش انگلیسی ها برای مقابله با حمله آتش توپخانه ای روس ها، برایشان بسیار گران تمام شد. جدییت دشمن، انگلیس را به حیرت درآورده بود و به ناچار تصمیم گرفتند اولیماتوم فرمانده را بپذیرند. ارتش انگلیس بندر انزلی را ترک نمود و ارتش سرخ توانست تمامی کشتی های ارتش سفید و تمامی تسلیحات نظامی را به شوروی بازگرداند. ارتش سفید تمامی مهره های خود را از دست داد و از آن پس، کشتی های شوروی با خیال راحت و در امنیت کامل توانستند در دریای خزر مستقر شوند. آقای "فیودر راسکولنیکوف" فرمانده ی این عملیات، نشان افتخار ارتش سرخ را دریافت کرد. اسکادران ارتش نیز به همین افتخار نایل آمد.
جنبه های سیاسی و نظامی
عملیات فتح و آزادی انزلی نه تنها جنبه ی نظامی داشت بلکه با پیامدهای سیاسی گسترده ای نیز درمیان بود. به دستور رهبر شوروی، دریای خزر برای حرکت کشتی های ایرانی، آزاد اعلام شد. همچنین تمامی ساختمان ها و اموال مربوط به نمایندگی تجاری امپراتوری روسیه را در ایران را به ایران بخشیده شد. وضعیت انگستان در ایران به شدت دستخوش تغییرات قرار گرفت و این کشور مجبور شد تا نیروهای خود را ایران خارج سازد. در سال 1921 میلادی، دولت ایران روابط دیپلماتیک با همسایه ی شمالی خود را آغاز نمود و این دو کشور یک تفاهم نامه ی دوستی را به امضا رساندند و بر اساس این تفاهم نامه، اتحاد جماهیر شوروی تمامی اموال امپراتوری روسیه در ایران را به این کشور بخشید. در این میان می توان به امتیازهای نفتی، راه ها و بانک ها اشاره نمود. ایران در یک لحظه صاحب دارایی باورنکردنی به رقم 582 میلیون "سکه ی طلایی روبل" شد. بدین ترتیب ایران توانست از مرداب اسارت اقتصادی و سیاسی انگلیس رها شود.
با اشاره ای به رویداد انزلی، اتحاد جماهیر شوروی در تفاهم نامه ی مشترک میان ایران و روسیه یک بند مهم قرار داد. بر اساس این بند:
"در صورتی که دیگر کشورها بخواهند از ایران پایگاهی نظامی برای مقابله با شوروی بسازند، اتحاد جماهیر شوروی حق این را خواهد داشت تا بلافاصله نیروهای خود را وارد ایران سازد."
این تفاهم نامه ی مشترک در سال 1941 میلادی، مانع از این شد که شاه ایران به نفع هیتلر نازی و بر علیه شوروی وارد درگیری های جنگ جهانی دوم شود.
منبع: سایت صدای روسیه
