موزه تاریخ چای ایران (لاهیجان)

لاهیجان یکی از قدیمی ترین و زیباترین شهرهای استان گیلان است که قرن ها مقر حکومت سادات کیایی بود. این شهر به شهر چای اشتهار دارد ؛ زیرا چای کاری در ایران برای نخستین بار به همت حاج محمد میرزا کاشف السلطنه چای کار در سال 1319 هـ . ق در لاهیجان آغاز شد و به سرعت در این شهر و دیگر مناطق سواحل جنوبی دریای کاسپین توسعه یافت.

مزار کاشف‌السلطنه روی تپه‌ای از چای که توسط وی در سال 1307 شمسی خریداری شده بود، جای دارد. این مقبره در حال حاضر یکی از دیدنیهای شهر است که در کنار موزه تاریخ چای قرار دارد.

بنای موزه تاریخ چای اسکلتی از بتون و سنگ تیشه در زیربنایی به مساحت 512 متر مربع در انتهای خیابان کاشف شرقی لاهیجان و در دو طبقه در کنار برج، آرامگاه بنا شده است.  موزه چای دارای سه قسمت است؛ قسمت آرامگاه که با برجی مرتفع و چهارگوش در غرب ، و سالن اصلی که با دو اتاق به ابعاد حدود 14 متر مربع در شرق جای دارند. ورودی اصلی بنا در سمت شرق که ابتدا به دو فضای جانبی تالار اصلی گشوده می شود، با پرده ای از نمایش تعزیه آراسته شده است. در سمت راست ، اسناد و مدارک تاریخی مربوط به کشف و امتیاز و عکس های اولیه کاشف السلطنه به دیوار آویخته شده است. اتاق سمت چپ محل اسکان مدیر و اتاق نگهبانان موزه است.

تالار اصلی توسط یک طبقه چوبی به دو بخش فوقانی و تحتانی تقسیم می شود و در ابتدای تالار دو پلکان چوبی با حالتی نیمه دوّار به طبقه دوم منتهی می گردد. در جانب دیگر تالار در طبقه همکف ، پلکانی سنگی به مقبره کاشف السلطنه راه می یابد.

طبقه بندی تالار با نمایی چوبی به موازات ستون های شش گانه داخلی انجام شده است. غرفه های این تالار در دیوارهای جانبی و به صورت جعبه آیینه ای سراسری ایجاد شده است. در طبقه همکف اشیایی را در خود گنجانده که عبارتند از: سماورهای ذغالی با نشان روسی، شعمدان، وسایل تدخین اعم از جعبه چپق، پیپ و پیمانه‌های چای، جعبه چای در انواع گوناگون، قندشکن، قهوه‌خوری چینی، همچنین دست‌نوشته‌ها و عکس‌های متعلق به کاشف‌السلطنه که از طرف خویشاوندان آن شادروان به این موزه اهدا شده است. جعبه آئینه‌های طبقه فوقانی نیز همانند طبقه زیرین یکسره است و اشیای داخل ان‌ها عبارتند از: انواع ظروف مسی، ظروف سفالیف انواع روشنایی (چراغ و پیه‌سوز)، اسناد و قباله (عقدنامه‌ها)، وسایل چوبی (پیمانه شیر، هاون چوبی، تغار، انواع قاشق چوبی، و...) همچنین در کنار این وسایل پوشاک منطقه گیلان منجمله لباس مردان دیلمان، املش، قاسم‌آباد و ... موجود است.

مراحل کشت و تولید چای

این مراحل شامل چهار رشته فعالیت می باشد که عبارت است از :

1)      کشت و ازدیاد بوته چای

2)     برداشت محصول

3)    نگهداری و پرورش بوته های چای

4)    فرآوری ( آماده سازی برای عرضه به بازار)

چای به چهار روش بذر افکندن در خزانه – قلمه زدن – پیوند زدن و خواباندن شاخه در خاک انجام می گیرد . در کارخانه مراحل پلاس – مالش – غربال – تخمیر – خشک و درجه بندی چای به وسیله دستگاه انجام می گیرد .

برداشت محصول سبز چای در سه مرحله چیدن انجام می شود که عبارتند از:

چین بهاره – چین تابستانی و چین پاییزه . برگ های برداشت شده از باغات چای به درجه یک و درجه دو تقسیم می شود . معمولا چیدن دو برگ و یک غنچه با هم را درجه یک می گویند (جوانه برگ). اصطلاح درجه دو به چیدن سه برگ و یک غنچه گفته می‌شود.

تقسیم‌بندی چای

1-    چای سیاه، این نوع چای پس از انجام تمام مراحل چاسازی بدست می‌آید و چای مصرفی تمام کشورهای جهان و همچنین ایران می‌باشد. این چای به دو طریق رسمی یا «ارتدکس» و غیر رسمی یا سی‌تی‌سی (C.T.C) بدست می‌آید.در روش ارتدکس که همان روش پایسازی ایران نیز می‌باشد تمامی مراحل چایسازی از قبیل پلاس، مالش، تخمیر و خشک کردن انجام می‌گیرد. این نوع چای دارای درجه‌بندی‌هایی می‌باشد که عبارتند از: چای قلم، قلم پیچیده، قلم پیچیده ظریف، شکسته زرین پیچیده، باروتی زرین پیچیده ریز، باروتی پیچیده، زرین سیلان، باروتی، باروتی اندازه متوسط، باروتی نسبتاً درشت، باروتی درشت، باروتی نازک.

2-   چای سبز، این نوع چای بیشتر در کشورهای ژاپن و چین تولید و مصرف می‌شود. در این نوع چای عمل تخمیر صورت نگرفته و پس از مالش بلافاصله چای را خشک می‌نماید. این نوع چای کمرنگ بوده ولی معطر می‌باشد.

3-  چای اولنگ

4-   چای قالبی

تقسیم‌بندی زراعی چای عبارت است از: چینی، نژاد آسامی، نژاد کامبوجی.

روش سنتی تهیه چای و خواص آن

در این روش بعد از چیدن برگ سبز چای آن را با زنبیل های بزرگ به خانه می‌آورند و روی حصیر یا تخته و گونی در حیاط یا جای دیگر پهن کرده و بعد از یک روز تابش آفتاب برگهای پلاس شده را در تشتهای چوبی به نام لاک ریخته و با کف دست مالش می‌دهند تا آب برگ از آن خارج شود. سپس چای را غربال دستی میزنند بعد از چند ساعت چای را خشک می‌کنند و یا به اصطلاح بو میدهند این عمل را در تابه های فلزی بر روی آتش یا در دستگاه‌های چوبی به نام فر انجام می‌دهند. در پایان چای خشک شده را بر روی یک سطح صاف ریخته و با ساطورهای مخصوص آن را خرد کرده و الک می‌کنند. چای علاوه بر اینکه یک نوشیدنی گرم محسوب می‌شود به عنوان ماده مخدر، خواب شکنی، داروی ضد عفونی و شوینده، رفع التهاب چشم، رفع کهیرف مصونیت در برابر نوعی حشره گزنده، برای رفع گزیدگی نیش عقرب و مار، دل درد های ناشی از معده، رفع خستگی و غیره به شکل‌های متفاوت بکار می‌رود.

روش‌های استفاده و طبخ چای در بین الملل جهان

چای در آمریکا در لیوان‌های پر از یخ و قطعه‌ای لیمو استفاده می‌شود. اما در روسیه، انگلیس و استالیا چای را در قوری‌های چینی دم کرده و مصرف می‌کنند. در ژاپن آداب چای خوری دارای تشریفات فراوان است و آن را بدون قند و شکر و شیر استفاده می‌کنند. ولی چینی‌ها و هندی‌های قبل از این‌که آب جوش بیاید در فنجان‌های بی‌دسته مقداری چای خشک ریخته و آب گرم را اضافه می‌کنند و با نعلبکی آن‌را می‌پوشانند و بدون شیر و شکر می‌نوشند. در کادانا چای را در قوری دم کرده و با شیر و کِرِم می‌نوشند.