مختصری از دانستنیها و دیدنیهای گیلان - بخش اول

 

استان گیلان

 

---

نام استان: گیلان (Gilan)

 مرکز استان: شهر رشت

 موقعیت جغرافیایی استان:

 عرض جغرافیایی: 36 درجه و 34 دقیقه تا 38 درجه و 27 دقیقه شمالی

 طول جغرافیایی: 48 درجه و 53 دقیقه تا 50 درجه و 34 دقیقه شرقی

 موقعیت نسبی استان: واقع در شمال ایران

 همسایگان استان:

 شمال: کشور آذربایجان و دریای خزر

 جنوب: استان زنجان

 شرق: استان مازندران

 غرب: استان اردبیل

 مساحت استان: حدود 14711 کیلومتر مربع

 تعداد شهرستان‌ها: 16

 نام شهرستان‌ها: آستارا، آستانه اشرفیه، املش، بندر انزلی، تالش، رشت، رضوانشهر، رودبار، رودسر، سیاهکل، شفت، صومعه سرا، فومن، لاهیجان، لنگرود و ماسال

 جمعیت استان: 2480874 نفر

 فاصله مرکز استان تا تهران: 325 کیلومتر

---

 

وجه تسمیه استان گیلان

گیلان در اوستا با نام «وارِنا» معرفی شده است و یونانیان این سرزمین را با نام یکی از اقوام بومی ایران پیش از آمدن آریایی‌ها یعنی کادوسیان می‌نامیدند.

گیلان قسمتى از کرانه‌های جنوب غربى و غرب دریاى خزر است که از گذشته دور تا چند قرن پیش به دو بخش تقسیم می‌شد. بخش غربى؛ سمت راست سفیدرود را «بیه پس» و بخش شرقى؛ یعنى سمت چپ سفیدرود را «بیه پیش» می‌گفتند. بیه در زبان محلى به معناى رود یا ساحل است. بدین ترتیب بیه پس به سرزمینى اطلاق مى‏شد که عقب سفیدرود قرار داشت و بیه پیش به سرزمینى اطلاق مى‏شد که جلوی سفیدرود قرار داشت.

بنا به گفته عبدالرزاق سمرقندى مؤلف کتاب مطلع السعدین و مجمع البحرین (قرن نهم هجرى)، دو بخش گیلان داراى دو تخت‌گاه بوده است که تخت‌گاه بیه پس شهر فومن و تخت‌گاه بیه پیش شهر لاهیجان بوده است.

برخى از محققان در اطلاق نام گیلان بر این سرزمین معتقدند که این سرزمین محل سکونت قومى به نام «گلاى» بوده است که بعدها به صورت گیل درآمده و «ان» پسوند مکان به آن اضافه شده و نام گیلان به خود گرفته است بنابراین گیلان کلمه‌ای مرکب از «گیل» و «ان» به معناى مکان گیل‌ها می‌باشد.

گروهى دیگر از محققان نام گیلان را مأخوذ از کلمه «گِل» می‌دانند زیرا در اثر بارش مداوم باران، زمین‌هاى آن غالباً باتلاقى و گل‌آلود است.

الکساندر خودزکو در این باره آورده است: «نام این ایالت که ساکنانش گاهى آن را گیل و زمانى گیلان و گاهى گیلانات می‌نامند، در واقع معرِّف سرزمینى باتلاقى است. در واقع زمین این بخش از کرانه‌های دریاى خزر، از سایر نواحى پست‌تر است و تعداد بیشمارى از رودهاى سیلابى که از شکاف کوه‌های خزر سرچشمه می‌گیرند، این سرزمین را که شیب ناچیز آن مانع از تخلیه سریع آب است، مشروب ساخته و فضاى آن را مدام از رطوبت آکنده می‌دارند».

برخى از تاریخ‌‌نگاران پیشین مانند مؤلف کتاب بستان السیاحه، گیلان را مأخوذ از نام جیل بن ماسل از فرزندان حضرت نوح می‌دانند که این سرزمین را بنا نموده است.

برخى نیز مانند لسترنج در کتاب سرزمین‌های خلافت شرقى درباره نامگذارى این سرزمین به نام جیلان آورده است: «زمین‌های رسوبى دلتا را جغرافى‌نویسان عرب به طور خاص جیل یا جیلان می‌گفتند و وقتى می‌خواستند تمام ایالت گیلان را اراده کنند، آن را به صورت جمع یعنى جیلانات (گیلانات) می‌نامیدند.»

منطقه گیلان تا قبل از اسلام به نام دیلم و دیلمان مشهور بود و تا قرن چهارم یعنى همزمان با اوجگیرى قدرت آل‏بویه، تمام منطقه گیلان و ولایات کوهستانى شرق گیلان در امتداد دریاى خزر یعنى طبرستان (مازندران)، جرجان (گرگان) و قومس (سمنان)، جزو ایالت دیلم بود و مجموع این مناطق را دیلمان می‌نامیدند ولى بعدها این نواحى از هم تفکیک شده و رفته رفته اسم دیلم نیز از زبان‌ها افتاد و نام زمین‌های دلتاى سفیدرود یعنی «جیلان» بر تمام ناحیه مجاور اطلاق گردید.  امروزه از دیلم بزرگ تنها بخش دیلمان از شهرستان سیاهکل بر جاى مانده است.

گیلان در دوران هجوم مسلمانان، «دارالمرز» نامیده می‌شد و این وجه تسمیه شاید به این خاطر باشد که حدود متصرفات مسلمین در این نقطه به پایان می‌رسید.

 

عوارض جغرافیایی استان گیلان

بخش وسیعی از استان گیلان را جلگه و دشت و سایر بخش‌های آن را کوهستان تشکیل می‌دهد. این استان به وسیله رشته کوه‌های البرز و کوه‌های تالش، از بقیه سرزمین ایران جدا شده و جزو قسمت جنوبی دریای خزر به شمار می‌آید.

 

کوه‌های استان گیلان

ارتفاعات در استان گیلان به دو قسمت رشته‌ کوه‌های غربی و رشته‌ کوه‌های شرقی تقسیم می‌شوند.

رشته کوه‌های غربی: این رشته‌ کوه‌ها شامل کوه‌های تالش، ماسوله، پشته کوه، هزار دره رود آستارا تا تنگه منجیل با جهت شمالی- جنوبی، به صورت چندین رشته چین‌خوردگی موازی نامتقارن است که گیلان را از استان‌های اردبیل و زنجان جدا کرده و شهرستان‌های آستارا و تالش نیز در قسمت دامنه‌های شرقی این کوه‌ها جای گرفته‌اند. کوه‌های مرتفع این بخش مشتمل بر کوه بقرو داغ^* با ارتفاع 3300 متر و ماسوله داغ با ارتفاع 3050 متر است.

*داغ در زبان ترکی معنی کوه می‌باشد.

رشته کوه‌های شرقی: رشته کوه‌های شرقی ناهمواری‌های دیلمان، لاهیجان، عمارلو و خزران را شامل می‌شود و به صورت چندین چین‌خوردگی موازی نامتقارن با جهت غربی- شرقی است که از دره سفیدرود تا کوه‌های استان مازندران گسترده شده است. شیب تند دامنه‌ها به طرف دریای مازندران و شیب کم آن به طرف دره شاهرود است. از کوه‌های مهم این منطقه می‌توان درفک کوه با ارتفاع 2705 متر، ناتش کوه و خشتچال را نام برد. در اثر فرسایش آب‌های روان، دره‌های متعددی در این کوه به وجود آمده است.

 

غارهای استان گیلان

غار سوباتان: این غار در ضلع شمال شرقی منطقه بکر و سرسبز سوباتان شده است که به نام گنج‌خانه نیز معروف است. مردم منطقه از قدیم معتقدند در درون این غار گنج عظیمی نهفته است و از طرفی به دلیل این که این غار طلسم و جادو دارد، تاکنون کسی نتوانسته وارد غار شود و راز غار را کشف نماید بنابراین اطلاع دقیقی از طول و ارتفاع داخل غار وجود ندارد.

روستای ییلاقی سوباتان در غرب دره لیسار در 36 کیلومتری شمال غرب شهر تالش و 17 کیلومتری جنوب دریاچه نئور در استان اردبیل در ارتفاع 1900-1970 متری از سطح دریا  قرار دارد. این روستا دارای جمعیت کمی می‌باشد و ساکنان آن در اواخر تیر ماه از روستاهایی چون قلعه‌بین در این مکان اقامت می‌کنند و در اواخر شهریور ماه به خانه‌های خود بازمی‌گردند. سوباتان در ظاهر به اسامی ترکی شباهت دارد اما این نام از ریشه تالشی سووتن به معنای محل رویش گلپر است.

غار دیارجان: این غار در روستاهای عاشورآباد و دیارجان از توابع شهرستان رودسر واقع شده است.

  

غار خونابکش: این غار در منطقه طبیعی- گردشگری تنیان و کمی بالاتر از روستای تنیان واقع شده است.  این غار دارای دهانه کوچکی می‌باشد و افراد زیادی از آن بازدید نمی‌کنند. منطقه کوهپایه‌ای تنیان در فاصله 45 کیلومتری از رشت و 17 کیلومتری صومعه سرا واقع شده است.

غار بوزخانه (یخ‌خانه): این غار در 56 کیلومتری شمال غرب رشت در دامنه کوه ماسوله داغ واقع شده است.

غار آویشو: این غار در منطقه کوهستانی آویشو در 37 کیلومتری جنوب غربی منطقه شاندرمن شهرستان ماسال قرار دارد و یکی از پدیده‌های بی‌نظیر استان گیلان می‌باشد. این غار دارای یک دهانه می‌باشد و در ارتفاع 1316 متری از سطح دریا واقع شده است. طول این غار 740 متر و عمق آن 150 متر می‌باشد. در مسیر رسیدن به غار جنگل‌ها و پوشش گیاهی متنوع و چشمه‌های جوشانی وجود دارند، که می‌تواند برای دوست‌داران طبیعت بسیار جالب و مفید باشد. ستون‌های آهکی، قندیل‌های زیبا، آبشارها و رود جاری در غار، از مناظر جالب و دیدنی آن می‌باشد. این غار با نام چشمه‌ای که در حوالی غار گرفته است خوانده می‌شود اما خود چشمه که دارای آب بسیار زلالی گمنام مانده است. راه دسترسی به این غار از دو مسیر صورت می‌گیرد.

الف: شاندرمن، روستای سیاهمرد، روستای چاله‌سرا از کنار بعقه درویش شاه امیر

ب: شاندرمن، روستای بنه‌سرا، روستای چاله‌سرا، بقعه درویش شاه امیر

این غار بیش از 75 میلیون سال قدمت دارد و برای پیمایش آن لباس مناسب ضدآب و ابزار صعود و فرود و سایر تجهیزات غارنوردی مورد نیاز می‌باشد. آویشو واژه‌ای تالشی است و به معنای محل فرو رفتن آب می‌باشد.

غار اسب طویله: این غار در روستای گیری از توابع منطقه اشکور علیا و سیارستاق ییلاقی در شهرستان رودسر واقع شده است.

غار اسپهبدان: این غار در روستای شاه شهیدان از توابع دهستان خورگام، بخش خورگام شهرستان رودبار واقع شده است. این غار که مربوط به عصر آهن می‌باشد، به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

  

غار تلاین: این غار در روستای گورج از توابع شهرستان املش واقع شده است.

غار چشمه باد: این غار در روستای هرزه ویل شهر منجیل در شهرستان رودبار واقع شده است. غار چشمه باد دارای یک دهانه می‌باشد و در ارتفاع 1400 متری از سطح دریا واقع شده است. این غار از نوع غارهای رودخانه‌ای می‌باشد که در بهار بسیار پرآب شده و ورود به داخل آن غیرممکن می‌شود.

  

غار خندیله پشت: این غار یکی از غارهای شهرستان ماسال می‌باشد.

غار خون فوشه: این غار از نوع غارهای ریزشی است و در جنوب غربی روستای فوشه قلعه رودخان در شهر فومن واقع شده است. طول غار 300 متر و عمق آن 30 متر می‌باشد. این غار دارای 4 دهانه است و در ارتفاع 930 متری از سطح دریا واقع شده است. در ابتدای ورودی غار، یک شیب ملایم به سمت داخل غار وجود دارد که در این مسیر آثار هوازدگی فیزیکی و شیمیایی شامل خرد شدن سنگ‌ها و رنگ خاک قرمز به خوبی دیده می‌شود و بعد از 10 متر یک سنگ تخریبی در مدخل ورودی قرار گرفته که بایستی تا طول یک متر به صورت سینه‌خیز وارد غار شد. در داخل غار چند دالان بزرگ در جهات مختلف وجود دارد که هر کدام به قسمت‌های دیگر دالان ارتباط دارد و دارای طول و عمق متفاوت می‌باشند. در برخی قسمت‌های غار سفال‌های شکسته و خفاش نیز دیده می‌شود. پیمایش این غار نیاز به تجهیزات  کوهنوردی و غارنوردی دارد. این غار به دلیل این که در منطقه جنگلی به نام خون (به زبان تالشی محل جاری شدن چشمه)، قرار گرفته است، در سال 1372 پس از کشف، به این نام خوانده می‌شود.

     

غار دربند: این غار در روستای سی‌دشت از توابع بخش رحمت‌آباد و بلوکات شهرستان رودبار می‌باشد. غار دربند به عنوان تنها غار شناخته شده با بقایای باستان‌شناختی دوره پارینه سنگی قدیم در کشور است.

غار درفک: غار درفک در نزدیکی قله درفک در 50 کیلومتری جنوب شرقی رشت در بخش خورگام از توابع شهرستان رودبار قرار دارد. این غار که بخشی از منطقه شکار ممنوع درفک می‌باشد، به عنوان یخچال طبیعی استان گیلان در سرتاسر سال حتی در گرم‌ترین روزهای سال برف را در خود نگه می‌دارد و منبع تأمین آب چوپانان منطقه در تابستان است. دهانه این غار وسیع است اما ارتفاع کمی دارد و وارد شدن به آن بدون تجهیزات یخ‌نوردی خطرناک است. طول غار 100 متر و عرض آن 40 متر می‌باشد.

نام قله درفک به روایتی از دال فک (دَلفَک) آمده است. در گویش دیلمی، دال نام پرنده‌ای از خانواده عقاب و فک به معنی آشیان و آشیانه است بنابراین دالفک به معنای آشیانه عقاب می‌باشد. البته نظریه دیگری در خصوص معنای نام درفک وجود دارد و گفته می‌شود که این نام از نام قوم دربیک که تیره‌ای از ساکنان حوالی دریای خزر بوده‌اند، گرفته شده است.

غار درین کش: این غار در بخش کلاچای شهرستان رودسر واقع شده است.

غار سجیران: این غار در جنوب روستای سجیران از توابع بخش رحیم‌آباد شهرستان رودسر می‌باشد که بهترین مسیر دسترسی به آن، راه رحیم‌آباد به گرمابدشت و جاده معروف سفیدآب است. این غار در اوایل سال 1382 خورشیدی توسط کارشناسان گیلان شناسایی شد و در همان سال به ثبت ملی نیز رسید. بررسی‌های صورت گرفته سبب کشف تعدادی قطعات سفال مربوط به عصر آهن و استخوان شد که وجود لایه‌های مختلف ارزشمند فرهنگی و باستانی با توجه به یافته‌های مذکور، محتمل به نظر می‌رسد.

غار سرد دره: این غار در روستای شاهیجان از توابع منطقه اشکور در بخش رحیم‌آباد شهرستان رودسر واقع شده است.

غار سیاه استخر: این غار در روستای سیاه استخر از توابع شهرستان املش قرار دارد.

غار شلاش: این غار در منطقه الماس شهرستان رضوانشهر واقع شده است.

غار شهاب: واقع در بخش کلاچای شهرستان رودسر

غار شیخانبر (شیخان رو): شهر لاهیجان

غار کبیران: این غار در روستای گرمابدشت از توابع اشکور سفلی در بخش رحیم‌آباد شهرستان رودسر واقع شده است.

غار لوعلی (زاگام): شهرستان سیاهکل

غار لیاروی (لیلرود): این غار در روستای لیاروی بلوردکان (بلاردکان) از توابع شهرستان لنگرود قرار دارد.

نارنج پره: این غار در تنیان از توابع بخش صومعه‌سرا واقع شده است.

غار وادار: این غار در شرق روستای دلیجان قرار دارد. روستای دلیجان با روستاهای تواسانکش و یاسور همسایه بوده و در 47 کیلومتری بخش رحیم‌آباد و 62 کیلومتری شهرستان رودسر واقع شده است. این غار در امتداد سرچشمه رودخانه آسمان‌رود واقع شده و از نظر قدمت، بسیار کهن می‌باشد و در واقع یکی از عجایب منطقه اشکور بخش رحیم‌آباد به حساب می‌آید.

غار هفت خم: غار باستانی هفت خم در یک کیلومتری جنوب شرق روستای سیاه کوه در شهرستان رودسر در بالای صخره‌ای طبیعی واقع شده است. دهانه غار در سمت جنوب بوده و به نظر می‌رسد جلوی غار با قلوه سنگ‌های رودخانه‌ای بسته شده که به مرور زمان گشوده شده است.

 

دشت‌های استان گیلان

 جلگه‌ها در استان گیلان از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشند و به دو بخش جلگه‌‌ شرقی و جلگه مرکزی تقسیم می‌شوند.

جلگه شرقی: این جلگه به صورت نواری بین سواحل دریای خزر و دامنه‌های شمالی البرز غربی با وسعت اندکی واقع شده که به صورت مستقیم تحت تأثیر آبرفت‌های بسیاری از رودخانه‌های ساحلی با خصوصیات سیلابی قرار گرفته است.

جلگه مرکزی: این جلگه به شکل مثلث، در حدّفاصل امامزاده هاشم، انزلی و چمخاله به صورت وسیع تشکیل شده است. مهم‌ترین عوامل مؤثر بر وسعت این جلگه، عبارتند از رسوب‌گذاری رود سفیدرود، تبخیر شدید منابع آبی، وجود گسل که باعث جدا شدن رشته کوه‌های غربی از رشته کوه‌های البرز شده و سبب حرکات طبقات زمین به سمت شمال گردیده است و نیز عوامل دیگری که در گذشته باعث پایین رفتن سطح آب دریای خزر گردیده است.

 

رودخانه‌های استان گیلان

 با توجه به فراوانی میزان بارندگی، استان گیلان از نظر تعداد رودها، جویبارها و منابع طبیعی آب، جزو مناطق استثنایی در کشور و حتی در خاورمیانه است. در این استان بیش از 40 رودخانه جریان دارند و بستر رودها عمدتاً در مسیر دره‌های کوهستانی و کوهپایه‌ای که از جنگل‌های سرسبز و انبوه پوشیده شده‌اند،  قرار گرفته ‌است. حوزه‌های آبخیز کوچک و بزرگ استان گیلان که از مناطق مرتفع در غرب و جنوب استان سرچشمه می‌گیرند، به وسیله تالاب انزلی و یا به صورت مستقیم، به دریای خزر می‌پیوندند.

منابع آب استان گیلان را می‌توان به پنج حوزه تقسیم کرد. منابع آب غرب گیلان از آستارا تا چاف رود، منابع آب حوزه فومنات یا تالاب انزلی، منابع آب سفیدرود یا مرکزی، منابع آب شرق گیلان از لنگرود تا صفارود و منابع آب‌های ساکن.

مهم‌ترین رودخانه‌های استان گیلان عبارتند از:

رود آستارا (آستاراچای): رود آستارا رود مرزی کوچکی است که در مرز میان ایران و جمهوری آذربایجان واقع شده است. این رود در بخش ایران شامل سه شاخه فرعی است که دو شاخه آن از ارتفاعات حیران و یک شاخه دیگر آن از ارتفاعات جنگلی بهارستان جریان می‌یابند. کناره‌های این رودخانه از درختان انبوه و بیشه‌زارها پوشیده شده است و جلوه‌ای زیبا دارد.

رودخانه سفیدرود: سفیدرود مهم‌ترین رودخانه استان گیلان و دومین رود بلند ایران است. این رود از ترکیب دو رود شاهرود و قزل اوزن در شهر منجیل شکل می‌گیرد و تا ورود به دریای خزر، عرض استان گیلان را می‌پیماید. این رود از کوه‌های چهل چشمه در کردستان سرچشمه می‌گیرد و وارد منطقه گروس می‌شود و در این محل شعبه دیگری به همین نام که از کوه‌های پنجه علی در شمال غربی همدان جاری است، ضمیمه آن می‌شود. در محل پیوستن دو رود قزل اوزن و شاهرود در نزدیکی شهر منجیل، سد سفیدرود یا سد منجیل ساخته شده و برای تنظیم آب این دو رود برای کشاورزی در دشت گیلان و نیز تولید برق بکار می‌رود. این سد در هنگام ساخت و اوایل دوره بهره‌برداری به سد سفیدرود معروف بود و از سال 1357 تاکنون به سد منجیل معروف است.

این رود در کتب قدیم با نام‌های گوناگونی همچون سپیدرود، اسفیدرود، اسبیذروذ و سپیذروذ خوانده شده است و در روزگار هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان، به نام قوم ایرانی که در کنار این رود می‌زیستند، «آمارد» خوانده می‌شده است.

رودخانه پل رود: این رود بزرگ‌ترین رود در شرق استان گیلان (بخش کلاچای شهرستان رودسر) است. یکی از شاخه‌های بزرگ این رود «چاک رود» است که در غرب تا ناحیه کلیشم و موسی کلایه، در مقابل رستم‌آباد در مسیر سفیدرود ادامه دارد.

رودخانه کرگان‌رود: این رود دائمی بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه ناحیه غربی استان گیلان در شهرستان تالش است. این رودخانه دارای سه سرشاخه اصلی به نام‌های آق اولر، وزنه سر و رزه چای می‌باشد که شاخه‌های اصلی و میانی آن از ارتفاع 3000 متری کوه‌های تالش در امتداد البرز غربی سرچشمه می‌گیرند و در ارتفاع 350 متری، به شاخه شمالی می‌پیوندند. طول شاخه اصلی رودخانه 42/5 کیلومتر است و دارای دِبی قابل ملاحظه‌ای می‌باشد و متوسط آب‌دهی سالانه آن حدود 8 مترمکعب در ثانیه تعیین گردیده است. این رود در ماه‌های خرداد تا مهر تا حدودی کم‌آب می‌شود. این رود پس از عبور از میان شهر تالش در 6 کیلومتری شرق این شهر و در روستای قروق به دریای خزر می‌ریزد. این رود زیستگاه انواع ماهی‌ از جمله ماهی سفید و ماهی آزاد می‌باشد.

در زبان تالشی کرگان‌رود را «کرگری» نیز می‌گویند. پسوند «گری» یا «کری» در نام برخی آبادی‌های تالش مانند دیره‌کری، کواکری، خلفه‌کری، قاسمه‌کری و نواکری دیده می‌شود که معادل آباد و آبادی است. برخی نام کرگری را با تفکیک کرگه+ری از یکدیگر، در ارتباط قرار داده‌اند. کرگه به معنای مرغ و پرنده است. شاید در قدیم که جلگه اطراف این رود پوشیده از بیشه‌زار بوده و پرندگان زیادی در آن زندگی می‌کردند، کرگه ری به معنای مرغزار یا زیستگاه پرندگان به کار رفته باشد که پس از آباد شدن، همین نام را حفظ کرده است.

رودخانه گوهر رود: گوهر رود از رودهای شهر رشت می‌باشد که از کوه‌های سراوان در ارتفاع 700 متری سرچشمه می‌گیرد و پس از پیوستن به رودخانه زرجوب، با عبور از پیر بازار و خمام، به تالاب انزلی می‌ریزد.

رودخانه زرجوب: این رود نیز همچون گوهر رود یکی از منابع اصلی تأمین آب تالاب انزلی است که از کوه‌های هزارمرز، نیزه سر، جوکلبندان و کچا در فاصله 25 کیلومتری رشت سرچشمه می‌گیرد. این رود پس از پیوستن به گوهر رود، به تالاب انزلی می‌ریزد.

رودخانه‌های زرجوب و گوهر رود از موهبت‌های خدادادی شهر رشت می‌باشند که علاوه بر این که سبب پیدایش این شهر شده‌اند، زمانی به رشت طراوت و زیبایی و رونق می‌بخشیدند اما به دلیل نبود احساس مسئولیت و با توجه به این که هیچ سازمان و ارگانی وظیفه حفاظت و حراست از این دو رودخانه را بر عهده ندارد، اکنون شاهد وضعیت اسف‌بار رودخانه‌های زرجوب و گوهر رود می‌باشیم. در حال حاضر این رودخانه‌ها نقشی جز حمل فاضلاب‌های شهری و منابع آلودگی ندارند و بوی آزاردهنده‌ای در اطراف آن‌ها وجود دارد که سبب آزار رهگذران می‌شود. از آنجایی که این رودها از محله‌های زیادی در سطح شهر رشت عبور می‌کنند، می‌توانند علاوه بر جذب سرمایه، گردشگران، زیباسازی شهر و ...، سهم بسیار زیادی در کاهش ترافیک شهری داشته باشند اما اکنون متأسفانه به حال خود رها شده‌اند.

گذشته از موارد فوق، به دلیل این که این دو رودخانه منبع اصلی تأمین آب تالاب انزلی می‌باشند و در انتهای مسیر خود به تالاب انزلی می‌ریزند، وجود مواد سمّی و زباله‌های خطرناک بیمارستانی در این دو رود سبب می‌شود که حیات تالاب انزلی نیز با خطر مواجه شود.

رودخانه لنگرود رودخان: این رود از ارتفاعات 500 متری جنوب لاهیجان در حوالی منطقه آهندان، سرچشمه می‌گیرد. این رود با پیمودن یک پیچ بسیار بزرگ به نام زاکی بر رودخان، با پیچ و خم‌های دیگری جاده آستانه- لاهیجان را در غرب شهر طی می‌کند و در امتداد جنوب غربی- شمال شرقی جریان می‌یابد.

رودخانه شَلمان رود: شلمان یکی از شهرهای بخش مرکزی شهرستان لنگرود می‌باشد. رودخانه شلمان رود از کوه‌های ناتشکوه سرچشمه می‌گیرد. این رود در محور جاده رودسر- لاهیجان نسبتاً پرآب است و دو شاخه مهم به نام‌های «تاق‌ور» از طرف غرب و «شلمان رود» از طرف شرق دارد. در حدود 3 کیلومتر پایین‌تر از شلمان، در یک خم بزرگ به طول 2/5 کیلومتر، رودی به نام «کیارود» به آن می‌پیوندد و سپس رودخانه با چند پیچ و خم بزرگ و کوچک، به دریای خزر سرازیر می‌شود.

در گذشته به واسطه رودخانه شلمان‌رود، صید ماهی یکی از راه‌های امرار معاش عده زیادی از اهالی منطقه بود اما امروزه با کاهش ماهیان استخوانی و غضروفی، صید تنها برخی از گونه ماهیان و به صورت تفننی صورت می‌گیرد.

رودخانه حشمت رود: این رودخانه با جهت غربی- شرقی از عناصر طبیعی شهر رودبنه محسوب می‌شود. این شهر در 3 کیلومتری شمال شهر لاهیجان و 6 کیلومتری شرق آستانه اشرفیه واقع شده‌ است و از جمله آبادی‌های صاحب نام و قدیمی شرق استان گیلان می‌باشد.

بنا به اظهارات شهردار رودبنه، اجرای طرح گردشگری حاشیه رودخانه حشمت رود از سال 1389 آغاز شده است. اجرای این طرح گردشگری در زمینی به مساحت یک هکتار انجام می‌گیرد و شامل ایجاد فضاهای سبز، خانه‌های سنتی، اماکن اقامتی، تفریحی و خدماتی می‌باشد.

رودخانه پلنگ ور: این رودخانه از رشته کوه‌های تالش در ضلع جنوبی دهستان آلیان سرچشمه می‌گیرد و پس از مشروب نمودن مزارع کشاورزی روستای سه سار، از ضلع شمالی روستا خارج می‌شود. روستای سه سار در شهر فومن در فاصله 20 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان صومعه سرا واقع شده است.

رودخانه شفارود: این رود دومین رودخانه پرآب منطقه تالش است و در مسیر آن رودهای متعدد و کوچک به آن می‌پیوندند و با شیب تندی در ناحیه پونل از توابع شهرستان رضوانشهر، وارد جلگه می‌شود.

رودخانه ماسوله رودخان: این رود از ارتفاعات ماسوله سرچشمه می‌گیرد و در منطقه سرایان به «زیگل» و «لیکوند» تغییر نام می‌دهد. این رود در «چومثقال» وارد تالاب انزلی می‌شود.

رودخانه شاخزر: این رود که با نام جمعه بازار نیز خوانده می‌شود، از ارتفاع 3000 متری مته خانی سرچشمه می‌گیرد. این رود پیش از رسیدن به مرداب انزلی شاخه بهمیر را دربر می‌گیرد و در محل ورود به مرداب انزلی با نام «سیادرویشیان» نامیده می‌شود.

رودخانه‌های له له رود، ذیلکی و سیاه رود نیز از دیگر رودخانه‌های استان گیلان می‌باشند.

 

دریاچه‌ها و تالاب‌های استان گیلان

ویرایش

 

 

 

 

دریاچه خزر: دریاچه خزر یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های جهان و مهم‌ترین دریاچه ایران است که در شمال کشور واقع شده است و با کشورهای روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان همسایه است.

این دریای بسته باقیمانده‌ای از دریای قدیمی پاراتِتیس است که بر پایه پژوهش‌های زمین‌شناسان روسی حدود 11 هزار سال پیش، پس از جدایش دریاهای سیاه و مدیترانه، مستقل شده است.

نام رسمی این دریاچه در زبان فارسی «دریای خزر» است ولی همان گونه که در مورد بسیاری دیگر از عوارض جغرافیایی جهان رایج است، برای دریای خزر نیز نام‌های متفاوتی در زبان‌های مختلف استفاده شده است. در زمان قدیم نام این دریاچه از نام اقوامی که در ساحل آن زندگی می‌کردند همچون طبرستانی‌ها، گرگانی‌ها یا هیرکانی‌ها گرفته شده و دریای هیرکانی، دریای طبرستان یا دریای تپوران، دریای گیلان، دریای دیلم، دریای آلبانی (در قفقاز) و دریای کاسپی خوانده شده است. خزر نام قومی بوده است که در شمال غربی دریای خزر و میان دریای خزر و دریای سیاه سکونت داشتند و پیرو دین یهودیت بوده‌اند. بنای استحکامات بزرگی چون شهر دربند یا باب الابواب در شمال قفقاز در عهد ساسانیان که برای جلوگیری از حملات قوم خزر صورت گرفت، هنوز پابرجاست.

این دریاچه با مساحت حدود 436 هزار کیلومتر مربع، 1200 کیلومتر طول و 220 تا 550 کیلومتر عرض دارد و حجم آب آن بیش از 77 هزار کیلومتر مکعب است. عمق این دریاچه در بخش شمالی 10 تا 12 متر و در بخش میانی تا 770 متر است و عمیق‌ترین نقطه آن در بخش جنوبی تا 1000 متر نیز می‌رسد. بیش از دو سوم حجم آب دریای خزر در بخش جنوبی است و نزدیک به یک سوم در بخش مرکزی و فقط حدود یک دهم درصد به بخش شمالی تعلق دارد. این دریاچه از طریق رود ولگا و کانال ولگا- دن که مجهز به حوضچه‌های تنظیم سطح آب و برقراری هم‌ترازی آب است، به طور غیرمستقیم با دریای بالتیک و دریای سیاه ارتباط دارد. بخش شمالی خزر شیب بسیار ملایمی دارد و بخش میانی و جنوبی آن با یک برجستگی زیرآبی به نام برجستگی سرت، در حدّفاصل دماغه باکو و خلیج قره بغار (ترکمنستان) با امتداد شمال غربی- جنوب شرقی، از یکدیگر جدا می‌شوند. این برجستگی ادامه کوه‌های قفقاز است و عمق آب روی آن از 200 متر تجاوز نمی‌کند. این برجستگی مانع جریان آب در سطح دریاچه نمی‌شود. دمای آب دریاچه در تابستان تقریباً در همه جا برابر است ولی در زمستان بخش شمالی آن حداقل چهار ماه از سال دمای زیر صفر دارد و یخبندان است در صورتی که در جنوب آن هیچ گاه یخبندان صورت نمی‌گیرد.

آب دریاچه خزر از نوع ترکیبات دارای کلسیم، منیزیم و سولفات است و میزان نمک‌های محلول آن بین 12 تا 13 گرم در لیتر است که به تقریب یک سوم شوری آب دریاهای آزاد و اقیانوس‌هاست. شیرین‌ترین بخش آب دریاچه مربوط به نواحی نزدیک به مصب رودخانه ولگا و شورترین بخش آن مربوط به خلیج قره بغاز می‌باشد که در آن تبخیر بیش از ورودی آب به دریاچه است.

از منابع مهم این دریا(چه) ذخایر نفت و گاز موجود در زیر بستر دریا و همچنین انواع ماهیان خاویاری را می‌توان نام برد.

طول ساحل دریا در استان گیلان به 220 کیلومتر می‌رسد و شهرهای رودسر، چابکسر، کلاچای، کیاشهر، بندر انزلی و آستارا در کنار دریا قرار دارند.

 

دریاچه سراگاه: این دریاچه در حدود 10 کیلومتری بخش مرکزی شهرستان تالش در روستایی به نام سراگاه قرار دارد و آب آن از چشمه‌های اطراف تأمین می‌شود. این دریاچه محل پرورش ماهی نیز می‌باشد.

استخر نورماس: این استخر طبیعی در روستای کلاچ خندان از توابع دهستان جیرده که در بخش مرکزی شهرستان شفت واقع شده است، قرار دارد.

استخر عینک: استخر عینک تالاب طبیعی بسیار زیبایی است که در غربی‌ترین نقطه شهر رشت واقع شده است و بعد از تالاب انزلی از نظر مساحت، دومین تالاب طبیعی استان گیلان به شمار می‌رود. طول این تالاب بیش از 5000 متر و عرض متوسط آن 150 متر می‌باشد. پایین‌تر بودن ارتفاع شهر رشت نسبت به آب‌های آزاد، بارش‌های فراوان جوی و آب‌های مازاد حاصل از اراضی کشاورزی شهر رشت و شهرستان فومن و شفت که راه ورود به رود را ندارند، از عوامل به وجود آورنده این تالاب طبیعی می‌باشند. این تالاب با عبور جاده خاکی و کانال آب به دو قسمت غربی و شرقی تقسیم می‌شود همچنین آب این استخر به وسیله کانال، به زمین‌های شالیزاری که در سمت شمال و استخر قرار دارند، برده می‌شود. در اطراف این استخر گیاهانی همچون نِی می‌رویند که به دلیل شرایط مساعد آب و هوایی، هر ساله بخش‌های زیادی از آب استخر را اشغال می‌کنند. پیشروی این گیاهان موجب کم شدن مساحت آب استخر می‌شود همچنین سطح آب استخر در بسیاری نقاط پوشیده از جلبک‌های مردابی است به طوری که در بعضی مواقع همانند یک زمین فوتبال به رنگ سبز دیده می‌شود.

استخر طبیعی چماچا: این استخر طبیعی در روستای چماچا از توابع شهرستان شفت واقع شده است. چماچا از روستاهای بسیار قدیمی این شهرستان می‌باشد که از تاریخی بسیار مهم می‌باشد و در نهضت جنگل یکی از پایگاه‌های جنگلیان بوده است. این روستا از نظر اقتصادی نیز بسیار مهم می‌باشد.

استخر لاهیجان: در بخش شرقی لاهیجان و در پایین قله‌ای سرسبز و پوشیده از شمشاد به نام شیطان کوه که در قدیم آن را شاه‌نشین کوه می‌نامیدند، استخری بزرگ به وسعت 17 هکتار و عمقی در حدود 4 متر قرار دارد که در گذشته مخزن آبی برای آبیاری مزارع برنج بوده و توسط آب‌های جاری شده از کوه تغذیه می‌شد. در وسط استخر جزیره‌ زیبایی وجود دارد (در گذشته به آن «میان پشته» گفته می‌شد) که به وسیله یک پل سیمانی طویل، به حاشیه جنوبی استخر متصل شده است. طول حاشیه این استخر نزدیک به 2 کیلومتر بوده که در کنار بلواری زیبا قرار دارد و دور تا دور استخر را احاطه کرده و از مراکز دیدنی و تفریحی مهم لاهیجان می‌باشد.

گفته می‌شود این استخر به دستور شاه عباس صفوی احداث شده است و در قسمت جزیره آن برای خود قصری عظیم جهت سکونت خود در اوقاتی که به لاهیجان می‌آمده، بنا نهاده بود که در حال حاضر هیچ گونه اثری از آن بنا باقی نمانده است.

تالاب انزلی: این تالاب در حدود 40 کیلومتری شمال شهر رشت و در جنوب غربی شهرستان انزلی و دریای خزر قرار دارد. تالاب انزلی از جمله زیباترین مناظر آبی ایران به ویژه استان گیلان است که در داخل آن، جزایر زیبایی وجود دارند.

این تالاب محل تخم‌ریزی آبزیان به ویژه ماهیان سفید و پناهگاه و زیستگاه پرندگان بومی و مهاجر است. در این تالاب بیش از 100 گونه پرنده، 50 گونه ماهی و صدها گونه مختلف از گیاهان و جانوران زندگی می‌کنند و به همین دلیل از مهم‌ترین تالاب‌های جهان محسوب می‌شود که از سال 1354 جزو تالاب‌های بین‌المللی تحت حفاظت واقع شده و مهم‌ترین منبع تکثیر و تولید ماهیان خاویاری و استخوانی دریای خزر است.

   

وسعت این تالاب در فصول زمستان و بهار به علت افزایش بارندگی به حدود 120 کیلومتر مربع می‌رسد و در تابستان و پاییز به حدود 80 کیلومتر تقلیل می‌یابد. با توجه به زیبایی‌های چشمگیر تالاب انزلی، این منطقه می‌تواند به عنوان اکوسیستم آبی- طبیعی، گردشگران زیادی را به خود جلب کند اما متأسفانه از سال 1384 خورشیدی در معرض خطر نابودی قرار دارد.

دو شهر زیبای انزلی و آب‌کنار در ساحل تالاب انزلی قرار دارند.

تالاب بین‌المللی امیر کلایه (شیخ علی کل): تالاب امیر کلایه که در گذشته آن را «شاله کل» نیز می‌نامیدند در بخش شیرجو پشت در شمال لاهیجان و در 28 کیلومتری شمال غربی لنگرود در نزدیکی جاده بندر کیاشهر (حسن کیاده) به لنگرود قرار دارد و یکی از تالاب‌های منحصر به فرد استان گیلان است. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این تالاب در مقایسه با دیگر تالاب‌های استان گیلان این است که این تالاب از معدود محیط‌های تالابی آب شیرین است که تنها در یک کیلومتری دریا قرار دارد. این تالاب توسط چشمه‌های زیرزمینی و تعدادی زهکش که آب مزارع کشاورزی را وارد تالاب می‌نمایند، تغذیه می‌شود. مساحت این تالاب حدود 1230 هکتار است و عمق متوسط آن 1/85 متر می‌باشد و محل زمستان‌گذرانی هزاران قطعه پرنده مهاجر از جمله انواع قو، فلامینگو، پلیکان، اردک، غازهای وحشی، خوتکا، چنگر، گیلار و ده‌ها گونه دیگر است.

این تالاب زیستگاه 11 گونه از انواع ماهیان نظیر سوف، حاجی ترخان، اسبوله، اردک ماهی، کپور و گونه‌های دیگر است که در تنوع بخشی به این اکوسیستم آبی نقش مؤثری دارند. «لای ماهی» از مهم‌ترین گونه آبزیان در این تالاب است که از نظر کارشناسان شیلات، حیات آن حائز اهمیت است. از عمده‌ترین پستانداران منطقه انواع جوندگان، شنگ، راسو و شغال می‌باشند البته در گذشته گراز نیز در منطقه گزارش شده بود که به علت تخریب زیستگاه و شکار بی‌رویه در چند سال اخیر گزارشی مبنی بر وجود این جانور در منطقه نمی‌باشد.

علاوه بر وجود انواع گونه‌های جانوری در این تالاب، این مکان زیستگاه گونه‌های گیاهی آبزی بی‌نظیر نیلوفر آبی، لاله تالابی، مریم آبی و عدسک است. پسته دریایی که در زبان محلی به آن «ثعله باقلی» می‌گویند یکی از گیاهان زیبایی است که در این تالاب می‌روید و محصول آن لاله تالابی است. این گونه گیاهی با کلاهک سبز رنگ و دانه‌های کوچک به رنگ سبز دارای خواص دارویی و درمانی است و در طب سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

با توجه به جاذبه‌ها و ویژگی‌های اکولوژیکی این تالاب، این اکوسیستم آبی در سال 1354 خورشیدی در کنوانسیون رامسر با نام «تالاب امیر کلایه» در فهرست تالاب‌های بین‌المللی قرار گرفت و در حال حاضر تحت نظارت سازمان محیط زیست می‌باشد.

تالاب استیل: تالاب زیبای استیل با مساحت 138 هکتار یکی از جاذبه‌های طبیعی شناخته شده و مهم شهر آستارا به شمار می‌رود که در 7 کیلومتری شهر آستارا در حاشیه جاده لوندویل به آستارا قرار دارد. نزدیکی به جاده، تنوع چشم‌اندازهای طبیعی همچون کوهستان، جنگل و مزارع و کشتزارهای اطراف، اهمیت اکوتوریستی این تالاب را دو چندان نموده است. ضلع غربی این تالاب پوشیده از جنگل و پوشش‌های سبز گیاهی است و در ضلع شرقی آن درختان توسکای شناور منظره بسیار جالب توجهی را به وجود آورده است. به علت این که ریشه درختان این تالاب در آب قرار دارد، همواره در پهنای تالاب جابه‌جا شده و حرکت می‌کنند به همین علت تالاب آستارا به تالاب درختان شناور نیز معروف است.

  

از ویژگی‌های مهم این تالاب وجود ماهی‌هایی همچون کپور و اردک ماهی است. این تالاب طبیعی زیستگاه و پناهگاه پرندگان کمیابی می‌باشد که برای زاد و ولد از اروپای مرکزی، ماورای خزر و مناطق قطبی به این منطقه مهاجرت می‌کنند که از این میان چینگیر نوک سرخ مهم‌ترین آن است. همچنین این مکان زیستگاه جانوری به نام نوتریا می‌باشد که نوعی موش جونده است.

  

تالاب استیل از سال 1384 به عنوان یکی از پنج منطقه نمونه گردشگری استان گیلان شناخته شده است و در بهار و تابستان استراحتگاه مسافران بوده و از نظر گردشگری حائز اهمیت می‌باشد. در گویش محلی به این تالاب «هستل» به معنای آبگیر می‌گویند.

تالاب بوجاق (پارک ملی بوجاق): پارک ملی بوجاق با مساحتی بالغ بر 3250 هکتار و ارتفاع متوسط 26 متر پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد، در شمال شرق شهر رشت در بخش بندر کیاشهر در 20 کیلومتری شهرستان آستانه اشرفیه واقع شده و محل زمستان‌گذرانی پرندگان مهاجر و جوجه‌آوری پرندگان آبزی و کنار آبزی می‌باشد.

قسمتی از تالاب بوجاق به علت اهمیت زیستگاهی به ویژه برای پرندگان مهاجر آبزی به عنوان تالاب بین‌المللی در سال 1354 خورشیدی تحت عنوان «لاگون کیاشهر» در فهرست کوانسیون رامسر به ثبت رسید. این تالاب تا سال 1369 خورشیدی از دو بخش شرقی و غربی تشکیل شده بود که حدّفاصل بین این دو بخش، رودخانه سفیدرود جریان داشت. طغیان‌های پی در پی و سیلاب‌های متعدد سبب انحراف رودخانه شده و نهایتاً دهانه سفیدرود در فاصله 2/5 کیلومتری دهانه اولیه قرار گرفت. بعد از پیروزی انقلاب سال 1357، این تالاب به عنوان «تالاب 22 بهمن» نیز نامگذاری گردید. منطقه بوجاق در سال 1377 خورشیدی با وسعت 800 هکتار به مدت 5 سال با نام «منطقه شکار ممنوع بوجاق کیاشهر» تحت حفاظت قرار گرفت و سپس در سال 1381 خورشیدی با افزایش سطح به میزان فعلی، به مجموعه پارک‌های ملی کشور پیوست. تمام پارک ملی بوجاق با عنوان «تالاب کیاشهر» در لیست تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است.

از گونه‌های مهم پرندگان پارک ملی بوجاق می‌توان به غاز خاکستری، عروس غاز، فلامینگو، پلیکان، آوست چوب پا، باکلان، انواع حواصیل، اکراس، کله سبز، خوتکا، اردک ارده‌ای، کفچه نوک، آنقوت، تنجه، نوک پهن، کشیم، قو، طاووسک، بحری، لیل، سنقر تالابی، خروس کولی، چنگر، آبچلیک، گیلانشاه، کاکایی، اردک سر حنایی و گیلار اشاره نمود.

از گونه‌های گیاهی پارک ملی بوجاق نیز نی، لویی، آقطی، تمشک، عدسک آبی، تراپا (سه کله خیز)، میریوفیلوم، سراتوفیلوم، اسپرغان، کلونی درختچه‌های گز، توسکا، انار، توده‌های دست کاشت درختان سوزنی برگ شامل گونه‌های مختلف سرو و پوشش‌های علفی شامل بوته‌های سازو و تمشک‌زار می‌باشند.

اگرچه این منطقه به عنوان منطقه حفاظت شده معرفی شده است اما آن گونه که باید از این منطقه حفاظت درستی به عمل نمی‌آید و به نظر می‌رسد نامشخص بودن مرز پارک ملی بوجاق یکی از مشکلات اصلی آن است و همین امر سبب حضور و رفت و آمد بیش از حدّ انسان در محدوده پارک ملی شده است. اگرچه منبع درآمد مردم منطقه بوجاق (کیاشهر و حومه آن) بیشتر بر پایه زراعت برنج و صیفی‌جات است، اما بخش زیادی نیز به صورت فصلی به شغل صیادی اشتغال دارند که سبب به خطر افتادن حیات جانوران به ویژه پرندگان ارزشمند این منطقه می‌شود. از طرفی بخشی از پارک ملی منطقه نظامی بوده و امکان نظارت سازمان محیط زیست بر آن بسیار اندک است به طوری که حتی در این منطقه باند فرودگاه هواپیماهای سبک نیز احداث شده است و در نهایت تخلیه زباله در ضلع شرقی تالاب از دیگر معضلات این منطقه است که بسیار تأسف‌بار است.

تالاب آق: تالاب آق در حدّفاصل بین بخش لوندویل و بخش مرکزی شهرستان آستارا واقع شده و از جنوب به شهر لوندویل، از شمال به شهر آستارا، از شرق به دریای خزر و از غرب به جاده آستارا- لوندویل منتهی می‌شود. این تالاب در یک دهه گذشته 100 هکتار وسعت داشته است اما هم اکنون به دلیل پیشروی آب دریای خزر، برداشت بی‌رویه آب برای مصارف کشاورزی از حوزه آبریز این تالاب، رعایت نکردن حق آبه تالاب به منظور حفظ اکوسیستم آن و نیز برداشت غیرمجاز شن و ماسه از سواحل تالاب، وسعت این اکوسیستم مهم آبی را به کمتر از 10 درصد وسعت قبلی خود رسانده است اما با این وجود اکوسیستم این تالاب هنوز زنده و فعال است و جزو مناطق شکار ممنوع و حفاظت شده محسوب می‌شود. در این تالاب 61 گونه پرنده زمستان‌گذران و مهاجر شناسایی شده‌اند. انواع مرغابی‌سانان، قو، پلیکان، اردک، باکلان، خوتکای پر سفید و بلدرچین از جمله پرندگان موجود و شناسایی شده در این تالاب می‌باشند و از آبزیان این تالاب می‌توان به اردک ماهی، کپور و ماهی سفید اشاره نمود.

تالاب سرخانکل (منطقه حفاظت شده سرخانکل): تالاب سرخانکل بخشی از مجموعه تالاب انزلی می‌باشد که در بخش میانی آن واقع شده است.

این تالاب با مساحتی در حدود 1156 هکتار، از شمال به نهنگ روگاه، از جنوب به شالیزارهای هند خاله و از غرب به رودخانه سیاه درویشان منتهی می‌گردد. این تالاب جزو تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر است و عمده پوشش گیاهی آن را نی و لویی تشکیل می‌دهند. از حیات وحش این تالاب می‌توان به پرندگان مهاجر همچون قو، غاز، چنگر، انواع مرغابی‌ها، طاووسک، یلوه و کاکایی اشاره نمود که در این منطقه زمستان‌گذرانی می‌نمایند. ماهیان این تالاب شامل دو گروه ماهیان بومی همچون سوف، هشترخان، کپور، سیم، شوک (اردک ماهی) و ماهیان مهاجر از قبیل ماهی سفید، شاه کولی و سیاه کولی می‌باشند.

تالاب هندخاله: تالاب هندخاله در دهستان هندخاله از توابع بخش تولمات شهرستان صومعه سرا در 15 کیلومتری رشت واقع می‌باشد. این تالاب یکی از جاذبه‌های گردشگری دهستان هندخاله است که هر ساله گردشگران زیادی را از داخل و خارج از کشور به سوی خود جلب می‌کند و در گذشته تنها راه ارتباطی به بندر انزلی بوده است. این تالاب زیستگاه هزاران پرنده مهاجر می‌باشد که در فصل پاییز به این منطقه نقل مکان می‌کنند. وجه تسمیه هندخاله را می‌توان در ترکیب دو عبارت «هند» به معنی بزرگ و «خاله» به معنی رودخانه جستجو نمود که به معنای رود بزرگ یا شاخه بزرگ رودخانه می‌باشد.

تالاب سیاه درویشان: این تالاب زیبا یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد شهرستان صومعه سرا می‌باشد که در قسمت شمالی آن واقع شده است و از نظر زیست محیطی، سیاحتی و اقتصادی دارای اهمیت بسیاری می‌باشد زیرا در حاشیه آن افراد زیادی زندگی می‌کنند که اساس معیشت آن‌ها کشت محصولاتی همچون برنج، صیفی‌جات، مرکبات و توتون است. این تالاب زیستگاه گونه‌های مختلف پرندگان بومی، مهاجر همچون کیلار، فیلوش، خوتکای پر سفید و معمولی و لک لک و انواع آبزیان می‌باشد. از مهم‌ترین رودخانه‌هایی که به این تالاب می‌ریزند می‌توان به ماسوله رودخان، قلعه رودخان و پسیخان اشاره کرد.

تالاب (پناهگاه حیات وحش) سِلکِه: این تالاب در جنوب بخش مرکزی تالاب انزلی در محدوده شهرستان صومعه سرا واقع شده و مساحت آن در حدود 365 هکتار است.

پناهگاه حیات وحش سلکه با ارتفاع 20 الی 24 متر از سطح آب‌های آزاد، از شمال به تالاب سلکه، از جنوب به حاشیه مزارع روستاهای هندخاله و صوفیان‌ده، از غرب به رودخانه هندخاله و از شرق به رودخانه تراب‌خاله محدود می‌شود. این منطقه یکی از تالاب‌های باارزش شمال کشور است و سالانه تعداد زیادی از پرندگان مهاجر به ویژه انواع غاز در این تالاب زندگی می‌کنند.

بخشی از این منطقه به صورت تالابی و بخش دیگر آن به صورت چمن‌زار و مرتع می‌باشد. در طول سالیان متمادی در اثر پایین رفتن سطح آب دریای خزر و در نتیجه پایین رفتن سطح آن تالاب انزلی، منطقه سلکه نیز با خطر نابودی مواجه گردید که در سال 1354 خورشیدی مطالعاتی در زمینه جلوگیری از نابودی این منطقه باارزش انجام گرفت که در نهایت جهت احیای این منطقه یک سد خاکی در ضلع شمالی منطقه در حدّفاصل رودخانه هندخاله و تراب‌خاله به طول 2400 متر و عرض 6 متر در پایه و 3 متر در تاج و ارتفاع 1/5 متر احداث گردید تا در طول فصل مهاجرت پرندگان به این تالاب، نزولات جوی را در خود ذخیره نموده و محیط زندگی پرندگان در آن حفظ گردد اما در طول سالیان اخیر در نتیجه بالا آمدن سطح آب دریای خزر و تالاب انزلی، سطح آب پناهگاه سلکه نیز افزایش یافته به طوری که کلیه سطح منطقه حالت تالابی به خود گرفته و نقاطی که قبلاً به صورت چمن‌زار و مرتع بود کاملاً از بین رفته و در نتیجه این تغییرات، جمعیت غازهای مهاجر نسبت به گذشته فوق‌العاده تقلیل یافته و جمعیت گونه‌های دیگر که با محیط آبی سازگاری بیشتری دارند، افزایش یافته است.

تالاب (منطقه حفاظت شده) سیاه کِشیم: منطقه حفاظت شده سیاه کشیم با مساحت 4114 هکتار، در جنوب غربی تالاب انزلی در محدوده شهرستان صومعه سرا واقع می‌باشد و در واقع جنوبی‌ترین بخش تالاب انزلی را شامل می‌شود. آب‌های اضافی فراهم آمده از رودخانه‌های واقع در حوزه آبریز سیاه کشیم از طریق تنگه نسبتاً باریکی که در شمال شرقی آن قرار دارد به بخش مرکزی تالاب انزلی وارد می‌شود. مهم‌ترین گونه‌های گیاهی منطقه شامل لویی، نی، جگن، بارهنگ آبی، اسپرغان، آقطی، تراپا، لاله تالابی، نیلوفر آبی، سراتوفیلوم، گونه‌های کنار آبزی همچون نی، تاج‌ریزی، سرخاب کولی و گونه‌های خشکی مثل توسکا است.

گونه‌های شاخص جانوری این زیستگاه شامل قو، غاز، اردک بلوطی، اردک تاجدار، خوتکا، کله سبز، انواع حواصیل، فیلوش، انواع شکاریان شامل عقاب تالابی، لیل، دلیچه، سنقر تالابی، پرستوهای دریایی، کاکایی و ... می‌شود. همچنین این منطقه جایگاه مناسبی برای زادآوری پرستوهای دریایی می‌باشد و بزرگ‌ترین کلونی جوجه‌آوری حواصیل خاکستری در جنوب دریای خزر است. این پرنده یک متر طول دارد و بزرگ‌ترین حواصیل در استان گیلان است. این گونه که در زبان محلی به آن «کبود قار» یا «شالباغ» گفته می‌شود، معمولاً به صورت انفرادی و گاهی در دسته‌های کوچک دیده می‌شود. در منطقه حفاظت شده سیاه کشیم بیش از 43 جفت از این پرنده زیبا زندگی می‌کنند.

تالاب زربیجار: تالاب زربیجار یکی از دیدنی‌ترین مناطق املش می‌باشد که به عنوان یک زیستگاه طبیعی برای جانوران و پرندگان مهاجر و همچنین محل ذخیره آب جهت مصارف شالیکاری حائز اهمیت می‌باشد. گنجایش این تالاب 25 هزار متر مکعب می‌باشد و آب آن توسط چشمه‌های متعدد و رودخانه هردوآب و سرشاخه پل‌رود تأمین می‌شود. سطح این تالاب توسط گیاهان مردابی و نیلوفرهای آبی پوشیده می‌شود و در فصل بهار و تابستان جلوه‌ زیبایی ایجاد می‌کند.

دریاچه سد سفیدرود (سد منجیل): سد سفیدرود در 200 کیلومتری شمال غربی تهران و 100 کیلومتری دریای خزر  در دره‌های جنوبی و غربی شهر منجیل در محل تلاقی دو رودخانه قزل اوزن و شاهرود تشکیل شده ‌است و نخستین منظره آبی برای مسافرینی است که از جاده قزوین وارد استان گیلان می‌شوند. ساخت این سد از سال 1335 شروع شد و در سال 1340 به پایان رسید. این سد در هنگام ساخت و اوایل دوره بهره‌برداری به سد سفیدرود معروف بود. از سال 1346 آن را سد شهبانو فرح نامیدند و از سال 1357 تاکنون به سد منجیل معروف است.

دریاچه سد سنگر: سد سنگر در فاصله 5/5 کیلومتری جنوب شرقی شهر سنگر بر روی رودخانه سفیدرود احداث شده است. ساخت سد سنگر در سال 1341 آغاز و در سال 1346 مورد بهره‌برداری کامل قرار گرفت. این سد قسمت عمده آب سفیدرود را برای آبیاری شالیزارهای اراضی جلگه‌ای شرق و غرب سفیدرود در دو کانال اصلی سمت راست و چپ تقسیم می‌نماید. کانال سمت چپ (غرب گیلان) به طول 30 کیلومتر تا اراضی فومنات و کانال سمت راست (شرق گیلان) به طول 26 کیلومتر تا لنگرود ادامه دارد. این کانال برای ناحیه آستانه، لاهیجان و لنگرود بسیار باارزش است و به منزله یک سفیدرود کوچک است. مناظر اطراف سد چشم‌انداز بسیار زیبا و دل‌انگیزی دارد که طبیعت‌دوستان بسیاری را به خود جلب می‌کند.

آبگیر پسیخان (رشت)، تالاب سیاه رود (رودبار)، استخر طبیعی گیج سرا (روستای مژدهه از توابع شفت)، استخر طبیعی خرطوم (شفت)، استخر طبیعی نصیرمحله (شفت)، تالاب مرگستان (صومعه سرا)، تالاب خطیب سراگوراب (فومن)، تالاب کهنه گوراب (فومن) و استخر طبیعی ملاط (لنگرود) از دیگر آبگیرهای استان گیلان می‌باشند.

منبع : http://www.wikipg.com